यहि असोज १३ गतेदेखि सोह्र श्राद्ध सुरु हुदै छ । तिथिअनुसार श्राद्ध गरिने भएकाले यसलाई सोह्र श्राद्ध भनिन्छ । यसै सन्र्दभलाई आधार मानेर पुरोहित शिवकुमार श्रेष्ठसंग शुक्ला न्यूजले गरेको संवाद यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ ।
सोह्र श्राद्ध भनेको के हो ?
आश्विन कृष्ण पक्षलाई पितृपक्ष वा सामान्य बोलीचालीको भाषामा सोह्र श्राद्ध भनिन्छ । हुन त एक पक्षमा १५ तिथि हुने भए पनि भाद्र शुक्लपूर्णिमादेखि आश्विन कृष्ण औँसी (जमरे औंसी) सम्मका १६ तिथिमा श्राद्ध गरिने भएकाले यस समयमा गरिने श्राद्धलाई सोह्र श्राद्ध भनिएको हो । यसलाई पार्वण श्राद्ध पनि भनिन्छ । पितृहरुको सम्झनामा श्रद्धापूर्वक तर्पण, पिण्ड र दान गर्ने लगायतका काम गरिने भएकाले त्यसलाई सोह्र श्राद्ध भनिएको हो ।
खासमा सोह्र किन गरिन्छ ? शास्त्रमा सोह्र श्राद्धको विषयमा के भनिएको छ ?
आकाश मण्डलको उत्तरी क्षेत्र देवताको तथा दक्षिण क्षेत्र पितृहरूको मानेका छन् । उत्तरी क्षेत्रमा सूर्य एवम दक्षिण क्षेत्रमा चन्द्रमाको अधिकार मानेका छन् । पितृ चन्द्रमाबाट शक्ति प्राप्त गर्छन यसै कारणबाट आफ्नो कुलका तीन पुस्ता सम्मकोलाई तर्पण, पिण्ड आदि प्रसादबाट तृप्त भएर उनीहरूलाई आशीर्वाद प्रदान गर्दछन् । त्यसैले पितृको आशिष प्राप्त गर्नका लागि श्राद्ध गरिन्छ । शास्त्रमा पनि यहि कुरालाई उल्लेख गरेको पाईन्छ ।
हरेक पुजाको आफ्नै विधि हुन्छ । त्यस्तै यो सोह्र श्राद्धको विधि के हो ? कसरी गरिन्छ नि ? प्रमुख तीथिहरु कुन कुन हुन ?
यस श्राद्धमा चार जना ब्राह्मण चाहिने भएकोले ब्राह्मणको प्रतीक स्वरूप कुशको ब्राह्मण थापिएको हो । पहिले, पहिले पार्वण श्राद्ध गर्दा चार जना नै ब्राह्मण अगाडि राखेर पूजा गर्ने परम्परा रहेको र यो परम्परा लोप हुँदै गएर श्राद्ध मण्डपमा कुशको ब्राह्मण राखिएको हो । ब्राह्मणलाई क्रमशः व्रमा,विष्णु,महेश्वरको रूपमा अगाडी राखिन्छ । अन्य श्राद्धको विधि जस्तै सुरूमा देव–मनुष्य–दिव्यपितृ र स्वपितृलाई तर्पण दिइएपछि पार्वण श्राद्ध सुरू हुन्छ । पार्वण श्राद्ध आफ्नै घरमा बसेर वा आफ्नो नभए पवित्र तीर्थस्थल, गंगाको तिरमा गएर पनि गर्ने चलन छ तर घरमै भए पनि श्राद्ध गर्दा भूमि मै गर्नुपर्ने नियम छ । श्राद्धको समयको कुरा गर्ने हो भने पार्वण श्राद्ध अपराह्नमा गर्नु भन्ने शास्त्रहरूको भनाइ छ ।
प्रमुख तिथिहरू
आश्विन कृष्णपक्ष पन्चमी श्राद्ध
यस तिथिमा ती परिजनहरूको श्राद्ध गर्नु महत्त्वपूर्ण मानिन्छ जसको मृत्यु अविवाहित स्थितिमा भएको छ। यसलाई कुमार पञ्चमी पनि भन्दछन् ।
आश्विन कृष्णपक्ष नवमी श्राद्ध
यो तिथि माताको श्राद्धका लागि उत्तम मानिन्छ। त्यसैले यसलाई मातृनवमी भन्दछन् । यस तिथिमा श्राद्ध गर्नाले कुलका सबै दिवङ्गत महिलाहरूको श्राद्ध सम्पन्न हुन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ ।
आश्विन कृष्णपक्ष एकादशी एवम द्वादशी श्राद्ध
यस तिथिका दिन परिवारका ती व्यक्तिहरूको श्राद्ध गर्ने विधी छ जसले संन्यास लिएको छ।
आश्विन कृष्णपक्ष चतुर्दशी श्राद्ध
यो तिथि ती परिजनहरूको श्राद्धका लागि उपयुक्त छ जसको अकाल मृत्यु भएको छ, जस्तै( दुर्घटना, हत्या, आत्महत्या, शस्त्रद्वारा मृत्यु आदि ।
सोह्र साद्धको दिनमा नै एउटै पुजारीले धेरै ठाउँमा श्राद्ध गर्दै हिड्छन् । यो गर्न हुन्छ हुदैन ? तपाईको विचारमा सोह्र श्राद्धमा कस्ता विकृति देखा परेको छ जस्तो लाग्छ ?
कुरा रह्यो पुजारीको । पुजारीहरूको पनि धेरै गल्तीहरू छन् । जस्तै सोह्र श्राद्ध एक दिनमा एक ठाउँमा भन्दा धेरै गर्नुहुँदैन । तर, एउटै पुजारीले ३/४ ठाउँमा गरिने चलन पनि गलत हो ।
पछिल्लो समय श्राद्धमा पनि धेरै विकृति देखा पर्न थालेको छ । अझ भन्ने नै हो भने अहिले त श्राद्ध देखाउनका लागि गर्ने गरेको देखिन्छ । तर, श्राद्ध गुप्त रूपमा गर्नुपर्छ । श्राद्धको दिन घरमा दही मोथ्ने, कपाल काट्ने गरेको देखिन्छ, यो सबै अगिल्लो दिन गरिने कार्य हो र कपाल मुण्डन नगरीकन गरिएको तर्पण कार्य पितृले अस्वीकार गर्छ । घरमा रंग लगाउन, नयाँ कपडा किन्न, विवाह र विवाहको कुरा झिक्न वर्जित छ तर सबै परिवार एकै ठाउँमा जुटेको बेला यस्तो कार्यहरू धेरै ठाउँमा गरेको देखिन्छ । श्राद्ध सकेपछि प्राय मानिसहरूले गर्दा गर्दै अन्य पूजाहरू पनि आज एकैसाथ गरौं भनेर गरेको पनि पाईएको छ जस्तै भूमि पूजन, इनार पूजा, व्यापारको श्रीगणेश आदि । यस्ता कार्यहरू गर्नु हुँदैन ।
अन्त्यमा तपाई थप केहि भन्न चाहानुहुन्छ र ?
प्रतिपदादेखि १६ तिथिमध्ये जुन तिथिमा आफ्ना पिताको निधन भएको हो, सोही दिन सोह्रश्राद्ध गर्ने गरिन्छ । आश्विन कृष्ण पक्षलाई पर्व मानिएको छ । पर्व तिथिका अवसरमा गरिने श्राद्ध भएकाले यसलाई पारवन वा महालय श्राद्ध पनि भनिन्छ ।पितृपक्षमा श्राद्ध आफ्नै घरमा गर्नुपर्छ, अर्काको घरमा गर्न निषेध छ । श्राद्धमा छोरीको छोरा (नाति) लाई पवित्र मानिन्छ। आजकल तिथि विना पनि कार्यहरू गर्ने गरेको देखिन्छ। तिथि विनाको कुनै पनि कार्यको फल प्राप्त हुदैन । त्यसकारणले जुन कार्य गर्ने हो तिथि अनुसार कार्य गर्न अनुरोध गर्दछु ।
शिवकुमार श्रेष्ठ सामाजिक र धार्मिक कार्यमा सक्रिय छन् । उनि शुक्लागण्डकी नगरपालिकाका–४ का पूर्व वडाध्यक्ष पनि हुन । हाल उनि पुरेहितको काम गरिरहेका छन् । साथै कर्मकाण्ड सम्बन्धी तालिम दिदै हिड्ने गरेका छन् ।
